فرهنگ‌سرای نیاوران؛ رودست زدن تاریخ به معماری

Niavaran Cultural Center; History outsmarting Architecture | Conversation with Bijan Shafei

مصاحبه‌گر: حمید ترابی، نیما حقوقی‌نیا

پیاده‌ساز: زهرا قدسیان

تصمیم داشتم یک‌بار دیگر فرهنگ‌سرای نیاوران را ببینم. آخرین بار سال‌ها پیش بود که از آن بازدید کرده بودم. عجیب بود. چرا باید بین بازدیدن چنین بنایی که در تاریخ معماری ایران نیز دارای اهمیت است، این‌قدر وقفه بیفتد؟ بنای دیگر مهم کامران دیبا، یعنی موزۀ هنرهای معاصر را کم‌وبیش هرسال، دو یا سه بار بازدید می‌کردم؛ واردش می‌شدم و به همراه مشاهدۀ آثار هنری، حضور در بنا را نیز تجربه می‌کردم؛ هر بار از نو و هر بار تجربه‌ای جدید؛ اما فرهنگ‌سرا را سال‌ها بود که ندیده بودم. در راه رسیدن سعی کردم فضاهای آن را در ذهنم تداعی کنم، اما انگار همه‌چیز بسیار کم‌رنگ شده بود. وقتی رسیدم و از آن المان ورودی گذر کردم، با فضایی روبه‌رو شدم که به نظرم زنده نمی‌آمد. حوالی ظهر بود. جز چندنفری که در کافه‌اش نشسته بودند، فرد دیگری را نمی‌دیدم. فضا پر بود از صداهای معمول یک باغ و سنگینی یک حجم که روبه‌رویم قرار داشت. ورود به بنا امکان‌پذیر نبود. پس اندکی در فضای باز آن گشت زدم و درنهایت روی یکی از سکوها نشستم و به رخوتی فکر کردم که بنا را در خود فروبرده بود.حال، باید می‌فهمیدم چه شده که این بنا این‌چنین از زندگی و زمانۀ ما تهرانی‌ها دور افتاده است. به همین بهانه از بیژن شافعی که پژوهش‌های ارزشمندی دربارۀ کامران دیبا و آثارش در کارنامۀ حرفه‌ای خود دارد، دعوت کردیم تا گفت‌وگویی داشته باشیم دربارۀ حیات این بنا و محلۀ نیاوران.

شافعی: همیشه دو نکتۀ مهم وجود دارد: اولی پیشینه و شکل‌گیری اثر و دوم، زندگی اثر در طول زمان که می‌تواند خوانش‌های متعددی همانند میدان آزادی داشته باشد؛ به همین خاطر ازنظر من دیبا یکی از آرشیتکت‌های دوران تحول است، چراکه اگر مهم‌ترین مشخصۀ این دوران از معماری ایران را «تحول» بدانیم، کارهای دیبا شامل مشخصه‌هایی است که این تحول را که متأثر از تغییرات گوناگونی بوده، در بردارد. خاطرم می‌آید که نخستین باری که به این فرهنگ‌سرا رفتم برف سنگینی آمده بود و عکس‌ها و اسلایدهایی هم که آن زمان ثبت کردم، جزء اولین مدارک ما محسوب می‌شد. به نظر من کارکرد امروز فرهنگ‌سرای نیاوران به خاطر همان کافه است و البته به خاطر محیط خوب حیاط آن. این خود معماری است. اگر مثل پارک نیاوران حصارش را بردارند آن موقع می‌توان گفت این معماری در محله خوب کار می‌کند یا نه. اینکه خود اثر، یک معماری ارزشمند است و اینکه اولین فرهنگ‌سرای ایران است، یک نکته است؛ دوم اینکه امروز مردم می‌توانند با هر قیافه و هر سروشکلی وارد فرهنگ‌سرا شوند و در آن حضور پیدا کنند.

 فرهنگ‌سرای نیاوران، تهران، عکاس: بیژن شافعی، 1366

بیژن شافقی. عکاس: نیما حقوقی نیا